İşlevsel Olmayan Aile İçi İletişim Kalıpları

Sosyolog Aile Danışmanı

Fahri Erhan Arık

09 Mart 2025

Virginia Satir’e Göre İşlevsel Olmayan İletişim Kalıpları

Satir, aile üyeleri arasındaki etkileşimleri netleştirmeye odaklanan bir yaklaşım olan aile iletişim kuramının kurucusu olarak görülmektedir. Bireylerin kendisi ve diğerleri ile nasıl bağlantı kuracağı, diğerlerine nasıl yaklaşacağı, üretkenliği ve çevresinde olup bitenleri nasıl algılayacağı büyük ölçüde iletişim becerilerinden etkilenmektedir.

Satir, bireylerin özellikle stresli durumlarda başa çıkmada kullandıkları iletişim kalıplarını ortaya koyan iletişim duruşlarını geliştirmiştir. Bu iletişim duruşlarını yaşamsal duruşlar olarak ifade edilen "ben", "diğerleri " ve "bağlam açısından değerlendirerek oluşturmuştur.

Stresli durumlarda aileler özellikle; yalvarıcı/yatıştırıcı, suçlayıcı, aşırı mantıkçı ve ilgisiz/ dağınık seklinde iletişim kalıplarını kullanmaktadır. Satir, bu iletişim kalıplarını aynı zamanda işlevsiz roller olarak ifade etmektedir. Satir, genellikle zorlayıcı durumlarda, öz değer düşünce, kullanılan bu iletişim kalıplarının evrensel olduğunu ve tüm yaş aralığında mevcut olduğunu düşünmektedir.

Bireylerin aile içerisinde kullandıkları iletişim biçimleri, onların aile içerisinde kendilerini nasıl hissettiklerini göstermektedir. Yüksek benlik saygısına sahip olan bireyler, direkt, açık ve içten iletişim yollarına başvururken kendilik değerleri ve benlik saygıları düşük olan bireyler içe dönük, açık olmayan, dolaylı iletişim yollarını yani işlevsel olmayan iletişim şekillerini tercih etmektedir.

1. Yalvarıcı/Yatıştırıcı: Bu iletişim kalıbında birey, karşısındaki kişiyi önemseyerek o kişiyi memnun etmeye çalışmaktadır. Beden duruşu, minnettar, yalvarıcı, kendini cezalandırıcı tarzdadır. "Sen nasıl istersen öyle olsun, ben sadece seni mutlu etmek için buradayım" mesajlarına benzer onaylayıcı ve yatıştırıcı ifadeler kullanılır. yatıştıran bireyler her şeye evet diyen, herkesi memnun etmeye çalışan, sürekli özür dileyen hiçbir zaman anlaşmazlıklara neden olmayan kişilerdir.
2. Suçlayıcı: Hata bulma ve üstün davranma eğilimindeki bu bireyler, adeta bir patron gibi karşısındaki kişiler ile iletişim kurmaktadır. Kelimeler ile karşı çıkan tutum içerisinde "Sen zaten hiçbir şeyi doğru yapamazsın." "Derdin ne senin?", "Görüyor musun ne yaptırdın bana?' gibi ifadeler ile suçu etrafına yönlendirmektir. Kendini değerli hissetmeyen bu birey, karşısındakinin boyun eğmesini sağlayarak fark yarattığını ve etkili olduğunu görmeyi arzulamaktadır. Kendi düşük benlik saygısını ve kırılganlığını maskelemek için diğerlerini kontrol etmeye çalışır. Diğer aile üyelerinin fikirlerini sormak yerine; sürekli eleştirel bir tavır takınır.
3. Aşırı Mantıkçı: Kendine hâkim, çok mantıklı ve doğrucu, öte yandan duygu belirtisi göstermeyen bu bireyler; sakin ve soğukkanlıdır. Beden duruşu genellikle hareketsiz, soğuk ve ilgisizdir. Kendileri bile bazen ne dediklerini anlamayan aşırı mantıkçılar, uzun cümleler kurarlar ve ses tonları oldukça monotondur. Kendilerine ve bütün olan bitene hakim gibi görünürler. Aslında bir yandan da asıl duygu ve düşüncelerini maskelemeye çalışırlar.
4. İlgisiz/Dağınık: Bu bireyler, etrafında olup bitenlere ve duyduklarına ilgisizdir. Ya anlam taşımayan kelime ve ifadelerde bulunurlar ya da zaten olup bitenlere tamamen ilgisizdir. Dikkatleri genellikle başka bir yerde olduklarından ses tonlarında ilgisiz alçalmalar ve yükselmeler görülmektedir. "Kimsenin umurunda değilim, bana burada yer yok." gibi ifadeler kullanırlar. El, kol, bacak gibi vücut bölümlerini hareket ettirmekle meşgul olduklarından çevrelerindeki soru ve konuya tepki veremezler ve hatta kendi sorunları ile konuyu da değiştirebilmektedirler. Hiçbir tepkisi konuyla ilgili değildir çünkü aslında söylediklerinin kimsenin umurunda olmadığını düşünür.

Uyumlu ve becerikli iletişime sahip bir birey bu iletişim stillerinin dördünü de ilişkinin gereksinimi doğrultusunda etkili bir şekilde kullanır. Stres altında bireylerin çoğu normalde baskın olarak kullandıkları tek bir stile yönelme eğilimindedir. Örneğin; yatıştırıcı bir birey her zaman diğerlerinin fikirlerine katılır, zayıf davranır, her şey için özür dilerken suçlayıcı iletişim stiline sahip biri kendi hataları için diğerlerini suçlama eğilimindedir, baskındır ve kendini aklayıcı bir tavır sergiler. Aşırı mantıkIı olan bireyler, duygusallıktan arınır, kontrollüdür ve düşüncelerinde katıdır. Diğer taraftan, alakasız ve ilgiyi dağıtan iletişim yolunu seçen bireyler ise sürecin içine girmekten kaçmaya çalışır ve uzak dururlar.